• Tweet

Bén duyên từ anh hề chèo…

Quê ông ở làng Trung Phường, xã Diễn Minh, huyện Diễn Châu. Vùng quê của ca trù Kẻ Lứ, là cái nôi của những câu hát giao duyên say đắm lòng người. Đây cũng là quê hương của nhà thơ Trần Hữu Thung, nhà viết kịch Nguyễn Trung Phong… Mạch nguồn dân gian dường như đã thấm sâu trong huyết quản, tạo nên niềm đam mê đến cháy bỏng câu hát dân ca.

Để thỏa mãn niềm đam mê ấy, mới học hết lớp 7, ông đã gia nhập vào đoàn văn công nghệ  An. Hồi đó, đoàn Văn công Nghệ An gồm nhiều thể loại: chèo, dân ca, kịch nói. Suốt từ năm 1962 tới năm 1973, ông là một trong những diễn viên trụ cột của chèo. Với tính cách hài hước, hóm hỉnh, ông luôn vào vai hề chèo, một người với những câu hát dí dỏm, đưa lại tiếng cười nhẹ nhàng trên sân khấu nhưng đằng sau tiếng cười là sự đả kích trực diện, đốp chát sâu cay vào hiện thực đương thời. Ông thuộc nằm lòng hàng trăm làn điệu chèo, góp phần không nhỏ vào thành công của các vở diễn chèo những năm ấy.

Với rong ruổi đam mê

Niềm đam mê với câu hát dân ca đã thôi thúc ông đến với bộ môn nghệ thuật này từ rất sớm. Rời làng ra đi khi mới 17 tuổi, ông đắm đuối trong không gian rộng lớn của hò ví dặm. Có chút thời gian rảnh rỗi nào, ông lại cùng các đồng nghiệp rong ruổi về các nẻo miền quê, nơi lưu dấu những khúc hát dân ca để sưu tầm làn điệu, để tìm tòi cách thể hiện sao cho đúng nhất với câu hát dân gian. Nơi đâu có hát dân ca Nghệ Tĩnh, là các ông có mặt. Với chiếc xe đạp, chiếc máy ghi âm, ông đã không quản ngại đường sá xa xôi hay những nắng mưa bất thường của thời tiết. Mỗi một vùng quê có những đặc trưng riêng trong câu hát dân ca.

NSƯT Đình Bảo luyện tập cùng diễn viên Nhà hát Dân ca Nghệ An

Như người đi khai thác mỏ quặng quý giá, ông sung sướng khi tìm thấy những lấp lánh ánh ngọc qua những cuộc chuyện trò, những câu hát mà các nghệ nhân sẵn lòng chia sẻ. Chưa thuộc ký tự, ông hát vào băng ghi âm rồi nhờ các nhạc sĩ ký âm… Những tập tài liệu sưu tầm của ông dày theo năm tháng. Bên cạnh kho tàng dân gian phong phú mà PGS Ninh Viết Giao đã dày công sưu tầm trong các chuyến điền dã, ông đã cùng các cộng sự bổ sung thêm nét hài hước, dí dỏm, chất hề dân gian uyên thâm, sâu lắng trong cuộc sống ở nông thôn xứ Nghệ.

Từ những năm tuổi trẻ cho đến tận bây giờ, ông vẫn miệt mài học tập, không ngừng nâng cao kiến thức trên lĩnh vực văn hóa dân gian. Các đầu sách này ông đọc đi đọc lại hàng chục lần. Nâng phông kiến thức về văn hóa, ông lại thấy bước đi đến với dân ca dễ dàng và thuận lợi hơn nhiều…

Sự mày mò chịu khó đã giúp nghệ sĩ Đình Bảo có vốn dân gian phong phú. Nắm chắc các thể loại, làn điệu, đó là bước đà để ông bước sang một lĩnh vực mới. Năm 1973, đoàn Dân ca Nghệ An chính thức thành lập. Khi đó, do thể hình không phù hợp với đa vai, nghệ sĩ Đình Bảo đã tạm xa sân khấu để bước vào một  công việc hoàn toàn mới: chuyển thể và lồng điệu.

Đây là công việc khó khăn, phức tạp, đòi hỏi người viết phải có kiến thức tổng hợp về sân khấu, về các thể loại thơ, đồng thời phải rất am hiểu các làn điệu dân ca Nghệ Tĩnh.

NSƯT Đình Bảo đã góp sức vào việc văn bản hoá các làn điệu dân ca, hò, vè... xứ Nghệ

Hơn 10 năm gắn bó với sân khấu dân gian, nghệ sĩ Đình Bảo đã nắm chắc chắn, nhuần nhuyễn về loại hình kịch, sự phát triển của xung đột trong kịch để chuyển tải nhiệm vụ tối cao tới người nghe, xem. Hơn thế điều quan trọng hơn đối với Đình Bảo chính là niềm đam mê câu hát dân gian dường như  đã thấm sâu trong huyết quản, đã trở thành một phần trong tâm hồn ông - một con người mà tình yêu, lẽ sống đã dành cho dân ca tất thảy, luôn lắng nghe những biến động của cuộc đời với tấm lòng rộng lượng và sẵn sàng sẻ chia, đồng cảm. Có lẽ, đó là một trong những yếu tố thuận lợi giúp ông sáng tác và lồng điệu thành công chăng?

Trong thời gian từ năm 1973 đến năm 1990, ông đã cùng các nhạc sĩ  Thanh Lưu, Vi Phong, Văn Thế... tham gia chuyển thể và lồng điệu cho một loạt vở kịch hát dân ca như: Chuyện tình ông vua trẻ, Linh hồn của đá, Vẫn còn ra trận, Hạt lúa quê ta, Khi ban đội đi vắng, Quyền uy và tội ác..., lồng điệu cho: Chuyện tình ông vua trẻ, Phan Bội Châu, Nguyễn Biểu, Nguyễn Du, hoa khôi dạy chồng, Bão táp cửa Kỳ Hoa...

 Khi đã viết, NSUT Đình Bảo cẩn trọng, nắn nót với từng câu, từng chữ. Nhiều lần ông thức trắng đêm nhưng cũng chỉ viết được dăm dòng. Phải viết làm sao để thấu đến trái tim của người khác, có nghĩa là phải thực như chính anh đang sống cuộc đời của nhân vật, đau nỗi đau của họ và thổn thức trong nỗi cách xa, chờ đợi của tình yêu. Tổ khúc dân ca Thử lòng chung thủy do NSUT Đình Bảo soạn lời đã đạt HCV Hội diễn dân ca toàn quốc năm 1968 và đã trở thành một trong những tổ khúc dân ca Nghệ Tĩnh được khán giả cả nước yêu mến trong hàng chục năm qua.

Và thăng hoa với “tứ hoa”

Nhưng điều mà bạn bè, đồng nghiệp và khán giả ghi nhận ở ông không chỉ có vậy. Năm 1984, khi đoàn dân ca Nghệ Tĩnh dựng vở mai Thúc Loan. Đến đoạn Mai Thúc Loan bị tống giam, người trong ngục, kẻ ở ngoài biết bao đau xót. Cho đến thời điểm ấy, dân ca Nghệ Tĩnh gốc và cải biên chưa có làn điệu nào chuyển tải nổi nguồn tâm trạng giằng xé đớn đau, sự khắc khoải của nhớ nhung được dồn nén trong giờ gặp mặt.

Trong bước đường phát triển, dân ca Nghệ Tĩnh dường như đang gặp bờ vực sâu hun hút cần phải vượt qua. Nhưng ai là người bắc cây cầu ấy? Làn điệu nào có thể chuyển tải nổi tâm trạng phức tạp đầy kịch tích này của nhân vật? Câu hỏi đó đã xoáy sâu vào tất cả những người yêu mến dân ca, thôi thúc họ tìm một câu trả lời. NSUT Đình Bảo cũng vậy.

NSƯT Đình Bảo là tác giả của làn điệu tứ hoa

Ông lặng lẽ tìm một lối đi riêng cho mình với làn điệu mới là tứ hoa. Tứ hoa là sự kết hợp tính chất của 4 làn điệu: ví dặm, thơ trung và tiết nhịp quân tử phu dịch của chèo. Sự kết hợp giữa nét đậm đà của ví dặm, sự man mác buồn thương trong lời kể lể phân trần của thơ trung với nét dùng dằng, da diết của quân tử phu dịch đã tạo nên một làn điệu độc đáo, một lối hát vọng cổ độc nhất của người xứ Nghệ. Kể từ đây, Tứ hoa được sử dụng trong hầu hết các vở kịch ở sân khấu chuyên nghiệp và không chuyên, mở ra một cánh cửa đối với các tình huống kịch cao trào.

Ít người như ông, được phong tặng NSUT khi nghỉ hưu đã 7 năm. Đó là sự ghi nhận của Đảng và Nhà nước cho những đóng góp của ông đối với kịch hát dân ca Nghệ Tĩnh. Thời gian trôi đi, có thể rồi lớp hậu sinh sẽ không còn nhớ cái tên Đình Bảo nhưng làn điệu Tứ hoa do ông sáng tác sẽ còn trường tồn mãi, như sức sống bất diệt của dân ca Nghệ Tĩnh. Sự lan tỏa của làn điệu Tứ hoa đang góp phần thắp nên niềm đam mê, tình yêu chân chính với câu hát dân ca xứ Nghệ trong đời sống hôm nay.

(Lê Xuân – Đình Tuấn)